باقلاما از نظر لغوي به معني نَبندْ(فعل امر از مصدر بستن:bağlamak) همچنين به معناي اتصال(بند و بست) كه اين معنا به مفهومي كه در موسيقي دارد نزديكتر است.در موسيقي مردمي ترك باقلاما به معنی سنتی ديرينه (نوعی رقابت و مسابقه شعری) است. در اين مسابقه که اغلب روزهای متوالی به طول می انجاميده است، عاشيق­ها به مصاف هم رفته و داستان گويی می­کردند. شخصی که شعرها و نغمه­های بيشتری در حافظه داشته،برنده اعلام می شده و اغلب ساز رقيب را نيز به عنوان نشاني از پيروزي از او مي­گرفت.اين سنت در آذربايجان و ترکيه رواج داشته است. اين سنت در آذربايجان غربي از ميان رفته، اما در ترکيه هنوز رواج دارد.

سازهاي زهي موسيقي مردمي تركي، قدمتي در حدود 2000 سال دارد. روايتهاي مختلفي در مورد پيدايش اين سازها نقل شده است. يكي از اين روايتها اين است: "يكي از مردان شجاع شكارچي، در هنگام برگشتن از شكار جايي به استراحت مي­پردازد. در حين استراحت صدايي متفاوت و بسيار زيبا به گوشش مي­رسد، وقتي­كه به جاده­اي كه صدا از آن مي­آمد نگاه كرد، متوجه شد صدا از وزش يالِ اسبي مُرده در يك كرجي مي­آيد. مويي از يالِ اين اسب در ارتعاش باد در اهتزاز بود و با حركت بيشه­زار اطراف صدايي موزون را تشكيل مي­داد. شكارچي به كرجي وارد شد و سعي كرد با انگشتانش بر موي اسب ضربه وارد كند، او صداهايي را كه به اين طريق توليد مي­كرد دوست داشت. و به همين دليل هيچوقت آن كرجي را ترك نكرد." در اينجا فرض بر اين بوده كه اولين سازهاي زهي بدين شكل ساخته شدند. روايت ديگري كه در اين مورد گفته شده اين است كه تير و كماني كه به منظور شكار و جنگ بكار مي­رفته چون با ضربه يا مالش سيمِ كمان همراه بوده با توسعه بيشتر به سازهاي زهي تبديل شده است. درواقع قُپوزي كه درزمان دَدَكوركوت (Dede Korkut) رايج بوده، هم با انگشتان و هم با آرشه نواخته مي­شده و اين در فرهنگِ تابعِ تركها مهم است،كه مثلاً چنين سازهايي در هنگام حفاري اجسادِ مردهِ اسبها به وجود آمده اند. تا دوره­هاي اخير ساختارِ باقلاما به سرِ اسب تشبيه مي­شده و از موي اسب به جاي سيمِ اين ساز استفاده مي شده است.

انواع مختلف باقلاما:باقلاما در واقع يكي از سازهاي خانواده­اي از سازهاي تقريبا هم­شكل، ولي با اندازه­ها و تعداد سيم­هاي متفاوت است. خانواده باقلاما(Bağlama ve Ailesi) كه شامل سازهاي مختلفي است؛ در موسيقي مردمي تركيه به دو صورتِ با مضراب و بدونِ مضراب نواخته مي­شوند. خانواده باقلاما از سازهايي چون جُورّا (curra)، ديوان­سازي (divan sazı)، بُزوك(bozuk)، چگور (çöğür)، بولگاري(bulgari)، ايكي­تَلي (iki telli) و ميدان­سازي (meydan sazı) را دربر مي­گيرد. اينها همگي به باقلاما شباهت ‌ظاهريِ بسياري دارند.مورد استفاده ترين انواع باقلاما اينها هستند:

جُورّا: اين ساز دو نوع و دو انداره متفاوت دارد. اين نوع از باقلاما داراي كوچكترين سايز است. جُورّا مي­تواند با 2 يا 3 سيم باشد، سيمهاي تحتاني، 1 سيم مياني و 1 سيم فوقاني.امروزه اين ساز با 6 سيم جفت بكار برده مي شود. 2 سيم تحتاني، 2 سيم مياني و 2 سيم فوقاني. نوعي كه با انگشت بدون استفاده از مضراب نواخته مي­شود جُورّا انگشتي خوانده مي­شود. هم­چنين دَدَسازي، روزبا و ايريزْوا باقلاما، سازهايي ديگر به غير از جُورّا هستند. همگي آنها با 3 رديف سيم با مضراب نواخته مي­شوند. اين سازها داراي كوكهاي متفاوتي هستند. شماره پرده سازها مي­تواند 9، 12، 19 و 23 متغير باشد. لغت جُورّا به معني سازي است كه اُكتاوهاي صدايي زير و تيزي دارد. اندازه كاسه جُورّا از 22 تا 29 سانتي متر دارزا دارد. طولِ سيمهاي آن 46.9 سانتي متر است.ضخامت اين سيمها كه همگي فولادي هستند در رديف تحتاني 0،15 ميليمتر، در رديف تحتاني 0،20 و در رديف فوقاني 0،13 است.كوك جُورّا متغيير است و مي تواند مانند باقلاماي دسته كوتاه يا بزرگ كوك شود.

باقلاماي دسته كوتاه: اين نوع بزرگتر از جُورّا است. باقلاما دسته كوتاه خود دو نوع است. باقلاما داراي 7 سيم (پنج سيم فولادي و دوسيم ابريشم/فنري)است. سايز كوچك معمولاً چُقور( çöğür) ناميده مي شود. اندازه كاسه چُقور34 سانتي متر بوده، و بلندي دسته­اش 45 سانتي متر است. سيمهايش كاملاً شبيه به باقلاماي معمولي است.سايز بزرگ باقلاما(kısa sap Bağlama) خوانده مي شود. اندازه كاسه باقلاماي معمولي 40 سانتي متر و طول دسته­اش 60سانتي متر است.كوك معمولي باقلاماي دسته كوتاه به ترتيب از پائين ترين سيم رِ( re)، سُل(sol )، لا(la )است.

ديوان­سازي: نام ديگر اين ساز باقلاماي دسته بلند(uzun sap bağlama)است.اندازه كاسه­اش 50 سانتي متر، طولِ دسته­اش65 سانتي متر است. اين ساز داراي 7 سيم است ولي در گذشته 9 سيم داشته است. كوك معمولي باقلاماي دسته بلند به ترتيب از پائين ترين سيم لا(la )، رِ( re)، سُل(sol ) است.منظور از كوك معمولي،كوكي است كه اغلب مقامها و ترانه ها با آن قابل اجرا است.

ميدان­سازي:همانطور كه از نام آن پيدا است در قديم در ميدان ها و مكان هاي عمومي استفاده مي شده است.اندازه كاسه­اش 60 سانتي متر، طولِ دسته­اش72 سانتي متر است. اين ساز داراي 12سيم است.

ساختار باقلاما: شامل 2 بخش اصلي مي­گردد: كاسه و دسته. پشت كاسه از چوبهاي نازكي پوشيده شده كه به كاسه­اي از چوبهاي درختاني چون ناروَن، توت و اَردَج ساخته شده؛ اتصال مي­يابد. كاسه دسته را هم دربر مي­گيرد(محل وصل به دسته) كه آن هم از چوبِ درختاني سبك و بادوام مثل زيرفون و اَردَج ساخته مي­شود. در بخش پايين­ كاسه، يك قسمت كوچك به نام خَرَكِ تحتاني اضافه گرديده است، كه در آنجا سيمها به هم گره مي­خورند. البته سيمهايي كه در آنجا گره خورده­اند از آنجا به خرك مياني مي­رسند(جاييكه سيمها از روي پُل يا خرك عبور كرده و به بالاي دسته اتصال«گوشي ها» مي­يابند). اين خرك مياني مي­تواند حركت كرده و در صورت لزوم تنظيم شود. پرده­ها طوري بر دسته ساز بسته مي­شوند كه سيستم صدايي موسيقي مردمي تركيه را با تغييرات اندكي مطابق با همان ناحيه ايجاد نمايد. در انتهاي دسته گوشي­ها با زاويه 15 درجه به عقب قرار گرفته­اند. انتهاي ديگر سيمها در سوراخهايي كه در هر قسمت گوشي تعبيه شده، گره مي­خورند. گوشي ها به منظور كوك كردن ساز و كوتاهي و بلندي سيمها كاربرد دارند. يك خرك فوقاني در بالاي دسته قبل از گوشي ها تعبيه شده تا از رها شدن سيمها و به هم خوردن كوك جلوگيري نمايد.

كاسه: 2 نوع كاسه وجود دارد يكي به روش قالبي و ديگري به شيوه ورقه­اي(تركه اي). كاسه قالبي از كُنده درختان ساخته مي­شود. در اين روش كُنده اي كُلفت انتخاب شده و شكاف داده مي­شود؛ در بيشتر موارد از تنه درختاني چون توت، شاه بلوط و آلوش استفاده مي­شود. كُنده وقتي شكاف داده مي­شود كه كاسه درخت تازه باشد. بايد توجه داشت كه ضخامت اين كُنده براي تهيه كاسه بايد يكنواخت بريده شود. به­منظور حفاظتِ كاسه ساز از خراب شدن و فساد بايد كاسه شكاف داده شده از چوب درخت را روباز گذاشت تا خشك شود .در روش ورقه­اي در ابتدا قالب با توجه به شكل كاسه ساخته مي­شود.چوبهايي كه بدين روش برش مي­خورند در ابتدا بايد حرارت ببينند و سپس اين قطعات در كنار هم با لايه نازكي از چسب به يكديگر چسبانده مي­شوند، به منظور شل نشدن بايد دور اين قطعات با قيطاني بسته شود.

صفحه ساز: اين بخش كه به منظور ايجاد صدايي خوب از ساز بسيار مهم و اصلي به شمار مي­آيد. صفحه ساز را با روغني از درخت صنوبر آغشته مي­سازند، لايه نازكي هم براي استفاده در خرك پاييني (جايي­كه سيمها به آن گره مي­خورند و قابل جابجايي است) بكار مي­رود. در بخش كاسهِ ساز از چوبِ درختاني كه رنگشان تيره است استفاده مي­شود.

دسته و پرده­ها: براي دسته، از چوبِ درختاني چون بلوط استفاده مي­كنند. درختي كه چوبش مورد انتخاب قرار مي­گيرد، بايد رگه­دار بوده و گره­اي نداشته باشد. اين چوبها به شكل مثلثي بريده مي­شوند و به اندازه طولِ دسته جدا مي­شوند. پس از اينكه آنها به قدر لازم خُشك شدند يا در كوره خُشكانده شدند، در بعضي قسمتهاي بالاي خَرَك سوراخ­هايي با زاويه 15 درجه تعبيه مي­شود. سپس قسمتهايي از دسته محاسبه شده و به منظور پرده­بندي، علامت­گذاري مي­شود. پرده­ها عموماً از نخ پلاستيكي مشكي تهيه مي­شوند. شماره پرده­ها در باقلاماي دسته كوتاه 19 و در باقلاماي دسته بلند 24 است. به منظور بستن پرده­ها بر روي دسته در ابتدا آنها را مي­پيچانند و پس از 4 بار گردش دور دسته، گره مي­زنند. پرده­ها نبايد خيلي سفت يا خيلي شُل بسته شوند. يعني طوري روي دسته بسته شوند كه قابل حركت و جابه­جايي باشند.

گوشي­ها: پس از اينكه باقلاما تكميل شد و پوليش خورد،قسمت خاصِ گوشي­ها(سر پنجه) سوراخ مي­شود. 4 سوراخ در سمت روي دسته و 3 سوراخ در طرف كنار آن ايجاد مي­شود. گوشي­ها بوسيله چرخِ دستگاهِ تراش از چوبِ درختاني مثل مَمرَز، بلوط و شمشاد تهيه مي­شوند. ساختمان گوشي­ از پايين به بالا ضخامت مي­يابد و با يك انحراف كوچك، سوراخي در برآمدگي­اش كنده مي­شود تا سيم بتواند از ميانش عبور كند.

خَرَك: 3 خرك بر روي باقلاما وجود دارد. 1- خرك مياني اين خرك كه مهمترين خرك بر روي ساز است سيمها را از سطح كاسه جدا كرده و براي تشكيل صدايي مناسب قابل جابجايي است. اين خرك در حدود 8 تا 10 سانتيِ ازطرف پائينِ كاسه ساز واقع شده كه نه بايد زياد بلند باشد نه زياد كوتاه. شكافهاي كوچكي بر روي آن زده مي­شود، تا سيمها از ميانش عبور كنند. 2- خرك بالايي بر روي دسته،خرك بالايي جايش در انتهاي دسته قبل از شروع پرده­هاست. كه كارش كاستن از طول سيمها از دسته به بخشِ مركزي است. 3- خرك تحتاني جايي­كه سيمها در آنجا گره مي­خورند. خركها معمولاً از شاخ، استخوان، عاج و چوبِ درختاني سخت چون شمشاد ساخته مي­شود.

سيمها: در قديم از موي اسب، روده و ابريشم به جاي سيم استفاده مي­شد.اما امروزه بيشتر سيمهاي فولادي كه صداي بهتري مي­دهند استفاده مي­شوند، همچنين برخي از سيمها ابريشم/فنري هستند.

مضراب: اين وسيله كه براي نواختن باقلاما به كار مي­رود.مضراب يا تَزَنه ناميده مي­شود. تَزَنه از موادي مثل صدف، چوبِ گيلاس، شاخ، پرِ غاز و پلاستيك تهيه مي­شود. سابقاً فقط از چوبِ گيلاس و صدف ساخته مي­شد. درخشش و قابل انعطاف بودن صدف و چوبِ گيلاسي كه تميز و داراي شيره است,برای مضراب بسيار عالي به­شمار مي­آمد. اين مضرابها پس از ساخته شدن در روغن زيتون خوابانده مي­شوند تا بادوام شده و صداي خوبي بدهند. امروزه مضرابهاي پلاستيكي كاربرد وسيع­تري يافته است.

كوكهاي باقلاما: صداي تنظيم­ شده در سازهاي موسيقي كوك ناميده مي­شود. در معناي كليِ لغت، كلمه (دوُزن) (düzen) اغلب براي سازهاي موسيقي مردمي تركيه كاربرد دارد.در موسيقي مردمي تركيه، سازهاي خانواده باقلاما كوكهاي متفاوتي دارند. اصولاً كوكهاي اصلي باقلاما عبارت است از:كارا دوُزَن به صورت لا- رِ – سُل و باقلاما دوُزني به صورت رِ – سُل – لا .كوك هاي ديگر به موقع معرفي خواهد شد.

مقايسة باقلاماي دسته كوتاه(چگور) وباقلاماي دسته بلند(ديوان سازی)

اگرچه كوك اين دو ساز متفاوت است،اما تمام قطعات و مقامها از يك صدا بر روي هر دو ساز قابل اجرا است و نتهاي نوشته شده براي باقلاماي دسته كوتاه با اندكي تغيير بر روي باقلاماي دسته بلند قابل اجرا است و بر عكس. تمام مضرابها و پايه هاي ريتميك دقيقاً مشابه هم است، تفاوت اساسي در نوع حركت بر روي دسته است به طوري كه نواختن يك قطعه ثابت بر روي باقلاماي دسته كوتاه از سيم دوم شروع مي شود و در نهايت به دليل گستره كمِ ملوديك اغلب قطعات به سيمِ سوم و اول هم حركت ميشود،در حالي كه نواختن همان قطعه بر روي باقلاماي دسته بلند از سيم اول شروع مي شود و نهايتاً حركت به پائين دسته بر روي همان سيم است و در موارد اندكي از سيمهاي ديگر براي نواختن اصلِ ملودي استفاده مي شود.به عبارت ديگر در باقلاماي دسته بلند حركت در طول دسته است ولي در باقلاماي دسته كوتاهحركت در عرض دسته،اگر حركت در عرض را تغييرِ وضعيتِ(status) دست بناميم و حركت در طولِ دسته را تغييرِ موقعيتِ(position) دست بدانيم ، در نتيجه در نوازندگيِ باقلاماي دسته كوتاه ما تغيير وضعيت دست را داريم و در باقلاماي دسته بلند تغيير موقعيت دست. براي روشن تر شدن موضوع جاي صداهاي اصلي را بر روي دسته دو ساز نشان مي دهيم.(با توجه به اين كه صداي ايست و آغاز و پايان در اكثر مقامها صداي لا است، مثالِ ما هم از صداي لا آغاز و تا اكتاو ادامه يافته است.)